Белгілі саясаттанушы Досым Сәтпаев Қазақстандағы жаңа салық саясатының ықтимал салдары мен ел экономикасының күрделі мәселелері жайында кеңінен пікір білдірді деп жазады Ertenmedia.kz.
«Қазір біздің үкіметтің жасап отырған әрбір қадамы стратегиялық тұрғыдан емес, тактикалық тұрғыдан ғана қабылданып отыр. Соның салдарынан мемлекет күнделікті өмірді ғана сүйреп, ұзақмерзімді дамуды естен шығарды. Бюджеттік қаражатты басқаруда ешбір тиімділік жоқ.
Осыған байланысты Роберт Сарноффтың мына бір сөзі есіме түседі: «Мемлекеттік қаржы – қолдан қолға өтіп жүріп, соңында жоқ болатын өнер». Біздің қазіргі жағдайымыз да дәл сол өнерді меңгергендей әсер қалдырады. Мемлекеттен бөлінген әрбір теңгенің нәтижесі жоқ, ол тек бюрократиялық аппараттың қалтасында жоғалады.
Үкімет қосымша құн салығын (ҚҚС) бірден 16 пайызға дейін көтеруді «компромисс» деп жұртты алдарқатқысы келеді. Шын мәнінде, бұл ешқандай компромисс емес, бұл – халықтың қалтасына қол салудың жаңа әдісі. Әуелде 20 пайыз деп елді шошытып алып, кейін 16 пайызға түсіріп, халықты «қуантып» жатырмыз деген ойлары – қарапайым манипуляция ғана.
Неге десеңіз, ҚҚС-ны арттыру – қарапайым халықтың, әсіресе, табысы төмен адамдардың мойнына түскен қосымша ауыртпалық. Экономикада «салықтың ауыртпалығы» деген ұғым бар. Бұл ұғым салық жүктемесінің ең соңында кімнің мойнына түсетінін анықтайды. Қосымша құн салығы – түптің түбінде тұтынушының қалтасынан шығатын салық. Мұндай жағдайда биліктің бұл әрекетін тек «салық саясаты» емес, «халықты кедейлендіру саясаты» деп атауға болады.
Экономикалық тұрғыдан ойласақ, үкіметтің логикасы мүлдем түсініксіз. Неге екені белгісіз, олар салық мөлшерін көтергенде, бюджеттің кірісі автоматты түрде артады деп ойлайды. Бірақ бұл – қате пікір. Себебі, экономикалық теорияда «сұраныстың икемділігі» деген термин бар. Сұраныстың икемділігі дегеніміз – баға өскен сайын тұтынушының тауар сатып алу қабілетінің төмендеуі. Осы қағидаға сүйенсек, ҚҚС өскенде халықтың сатып алу қабілеті төмендеп, бюджетке түсетін салық керісінше азаяды. Яғни, билік бюджет тапшылығын жабудың орнына, өз қолымен жаңа проблемалар туғызады.
Қазір Қазақстан экономикасы төрт негізгі тірекке сүйенеді: ішкі тұтыну, инвестиция, мемлекеттік шығындар және экспорт. Бірақ бізде осы төрт тіректің үшеуі – ішкі тұтыну, инвестиция және экспорттың болашағы күмәнді болып отыр. Үкіметтің қазіргі әрекеті осы тіректерді одан сайын әлсіретіп, экономикадағы тепе-теңдікті бұзуда.
Мемлекет жыл сайын Ұлттық қордан рекордтық мөлшерде трансферт алуда. Ұлттық қор бастапқыда «болашақ ұрпақтың қоры» ретінде құрылып еді, ал қазір бұл қор үкіметтің төсегінің қасындағы тумбочкасына айналды. Бұл – экономикалық саясат емес, қаражатты оңды-солды шашу ғана.
Біздің экономикадағы тағы бір үлкен кемшілік – мемлекеттік сатып алулар жүйесінің кемістігі. Мемлекеттік сатып алуда басымдық өзіміздің өндірушілерге емес, көбіне импорттық тауарларға беріледі. Қазақстан өз бюджетін басқа елдердің экономикасын қолдауға жұмсап келеді. Мемлекеттік сатып алу жүйесін өзгертіп, өз өндірушілерімізді нақты қолдау керек. Бұл экономикалық саясаттың негізгі өзегі болуы тиіс.
Үкімет «бюджет тапшылығы» деген терминді жиі қолданады. Шын мәнінде, бізде бюджет тапшылығы емес, бюджеттік жоспарлаудың тапшылығы басым. Қаржыны тиімсіз пайдалану – экономикамызды жыл сайын құлдырататын басты себеп. Егер бюджеттік қаражатты нақты, дұрыс мақсатқа жұмсасақ, бізге салықты көтерудің мүлдем қажеті жоқ еді.
Мысалы, Қытаймен арадағы шекарада жылына миллиардтаған доллардың контрабандалық тауары өтеді. Егер осы мәселені дұрыс шешіп, шекарадағы бақылауды күшейтсек, жылына ең кемінде бір триллион теңгені бюджетке қайтаруға болар еді. Бірақ үкімет мұнымен айналысқысы келмейді, себебі бұл жерде үлкен жемқорлық схемалары бар.
Сонымен қатар, бізде «Самұрық-Қазына», медициналық сақтандыру қоры секілді үлкен қаржы орталықтары бар. Осы қорлардың бюджеті толықтай ашық болуы керек. Ашықтық жоқ жерде, бюджеттен бөлінген қаражат та ешбір бақылаусыз жоғалады. Бұл – біздің бюджеттің тағы бір түбі жоқ қара құрдымы.
Мен үкіметтің экономикалық саясатын шахматпен емес, шашка ойынымен салыстырғанды жөн көремін. Шахматта ұзақ мерзімді стратегия бар. Ал шашкада әрбір жүріс бүгінгі сәтте ғана шешімін табады. Біздің үкімет шашка ойнап, шахматтың жеңісін күтеді. Бұл ешқандай логикаға сыймайды. Экономикада шашка ойнауға болмайды, мұнда тек стратегиялық, ұзақмерзімді жоспар ғана жеңіс әкеледі.
Егер біз болашақты ойласақ, ең бірінші стратегиялық жоспар жасауымыз керек. Қытайдың мысалы біз үшін сабақ болуы тиіс. Қытайдың даму стратегиясы 200 жылға жоспарланған. Ал біздің жоспарлауымыз бір жылдан әрі аспайды. Қытай ұзақмерзімді жоспардың арқасында қазір әлемдік экономикада алдыңғы қатарда тұр. Біз болсақ әлі күнге дейін бюджетімізді дұрыс жоспарлай алмай келеміз.
Біздің экономикадағы бір таңқаларлық құбылыс – үкіметтің қайшылықты әрекеттері. Бір жағынан бизнесті дамытамыз дейді, ал екінші жағынан салықты арттырып, бизнестің тамырына балта шабады. Осындай қайшылықтар экономикалық саясатымыздың тұрақсыздығын, жүйесіздігін көрсетеді. Мұндай жағдайда экономикамыздың болашағы жарқын болады деп үміттену қиын.
Қазақстан экономикасы үшін ең үлкен қатер – «стагфляция». Стагфляция дегеніміз – экономикада инфляция мен тоқыраудың бір мезгілде жүруі. Өкінішке қарай, ҚҚС-ты көтеру сияқты шешімдер осы стагфляцияға алып келуі мүмкін. Мұндай жағдайда экономиканың қайта қалпына келуі ұзаққа созылып, халықтың әл-ауқаты одан сайын төмендейді.
Елімізде білікті мамандар, талантты жастар көп. Бірақ үкіметтің қазіргі экономикалық саясаты олардың потенциалын ашуға мүмкіндік бермейді. Қазір Қазақстаннан көптеген білікті мамандар шетелге кетіп жатыр. Бір маманның елден кетуі – мемлекеттің бір миллион доллар жоғалтуымен тең. Мұндай жағдайда экономикамызға жаңа импульс беру қиын.
Біздің мақсатымыз – Қазақстанның экономикалық саясатын шашкадан шахматқа көшіру. Бізге стратегиялық ойлайтын, әрбір қадамның он, жиырма жылдық нәтижесін болжайтын үкімет керек. Қазіргі экономикалық саясатымыз өзгермесе, ертеңгі ұрпақтың алдында үлкен қарыздар боламыз.
Менің ұсынысым – мемлекеттік саясатта нақты, ашықтық пен жауапкершілікті талап ету. Бюджеттік қаражаттың әрбір теңгесі ел экономикасына қайта оралуы тиіс. Бұл үшін бізге биліктің ғана емес, жалпы қоғамның да бақылауы қажет. Осылай ғана Қазақстан экономикасының тамырына қан жүгіріп, елдің тұрмысы түзеледі».
