Иманғали Тасмағамбетовтың жуырдағы қазақ тіліндегі мәлімдемесін тыңдағанымда оның ақын-жазушылардың конференциясында баяндама жасап тұрғандай әсер етті. Бұл – кездейсоқ құбылыс емес, елдегі саяси элитаның тіл мен стиль таңдауындағы стратегиялық қателігінің бір көрінісі.
Қазақ тілінде сөйлеген сайын тілді көркемдеуге ұмтылу – кейде өз ішіміздегі колониялық комплекс пен өзін дәлелдеуге ұмтылыстың нәтижесіма деп қаласың.
Қазір саясаткерлердің қазақша сөйлегенде міндетті түрде ауыз әдебиетімен көмкеріп, көнерген сөздерді қолданып, шешендік өнердің дәстүрлі форматына бас ұру «мен шын қазақпын» деген ішкі психологиялық декларацияға айналып бара жатқандай. Алайда мұндай тәсіл бүгінгі ақпараттық ғасырда, TikTok пен қысқа хабарламалар заманында, халықпен шынайы байланыс орнату жолындағы тиімді құрал емес.
Иманғали Тасмағамбетов – саясатта өз мектебі бар, сөз салмағы ескерусіз қалмайтын санаулы тұлғалардың бірі. Оған қарсы ешкім дау айта алмасы анық. Бірақ осы жолғы сөзінде ол мүлдем басқа аудиториямен сөйлесіп отырғандай көрінді. Имекең елдің шынайы әлеуметтік пішіні өзгеріп жатқанын, бүгінгі қазақ жастарының медиасауаты, тіл қабылдау кеңістігі басқа екенін сезінбейтінін байқадым. Сөйлеу стилін уақыт пен қоғам сұранысына икемдемемегенін байқадық. Өз басым мұны Имекеңнің саяси риторикасындағы тактикалық олқылық деп бағалаған болар едім.
Мәселен, Дональд Трамптың сөйлеу стилі – тілдік ықшамдылық, қарапайымдылық және эмоционалды айқындық. Ол – саяси элита мен қарапайым халық арасындағы тілдік тосқауылды бұзған саясаткер. Оның «Make America Great Again» деген ұраны – идеологиялық күрделілікке емес, интуитивті түрде түсінуге бағытталған. Бұл тәсіл Трамптың электоратпен тез әрі тікелей байланыс орнатуына мүмкіндік берді. Ал Имекеңнің тілі халық пен өзін жалғайтын көпір емес, ортада талай ғасырларды бөліп тұрған жуан қабырға секілді әсер қалдырды. Оның мақал мен мәтелге құрылған, кестелі оймен өрілген сөзі – қазақ тіліне деген махаббаттың көрінісі болса да, саясаттың прагматикалық талабына сай келмейтін форма.
Саяси коммуникация дегеніміз – әсер ету өнері. Ол өнер көркем сөздің көптігімен емес, айтқан ойыңның қабылдану қарқынымен өлшенеді. Сөйлеп тұрған тұлғаның сөзі – оның бағдарламасы, идеологиясы, ұстанымы соқырға таяқ ұстатқандай анық байқалуы тиіс. Сондықтан сөз – саясаткердің қаруы.
Екінші бір маңызды аспект – қазақ тілін қолдану мәселесі саясаткерлер арасында әлі күнге дейін бейсаналық деңгейде «әдемі сөйлеу» міндеті деп қабылданады. Алайда халық бүгін әдебиет оқуға емес, нақты жауап естуге мұқтаж. Қоғам – рационализмге, нақтылыққа, қысқалыққа қарай ойысқан. Бұл – замана талабы. Иманғали Тасмағамбетовтың сөзі әдемі, сауатты, әдеби тұрғыдан мінсіз болуы мүмкін. Бірақ ол – функционалды емес. Яғни сөз өз мақсатына жете алған жоқ.
Мұнда ең маңызды сұрақ туындайды – саясаткер кім үшін сөйлейді? Егер тек өзі үшін немесе өзі қызмет ететін элита үшін сөйлесе – онда қазіргі халықтық коммуникация модельдерінен мүлде алшақтап кеткенін байқаймыз. Ал егер шынайы халықпен сөйлесуді мақсат етсе, онда сөзінде әдебиет емес, өмір болуы тиіс еді. Өйткені қазіргі халықты шешендікпен емес, шындықпен ғана сендіруге болады.
Сөз – символ. Әрбір сөйлем – электоратпен байланыс көпірі. Сол көпірдің не берік, не әлсіз екенін анықтайтын нәрсе – стиль. Трамп бұл көпірді бір сөйлеммен салып тастайды. Ал біздің кейбір саяси элита бірнеше бет өлең оқып, соның ішінде бір нақты идеяны да айта алмай батпаққа батып жатады. Имекең тілін безеп сөйлегенде өзінің орысшыл емес екенін айтуға тырысты. Ең бастысы кейбір қоғам өкілдерінің оның «Иванғали» деп келемеждеуі жанына қатты бататынын байқатып қойды.
Қорыта айтсақ, Имекеңнің қазақ аудиториясына бағыттаған сөзі оның интеллектуалдық және мәдени деңгейін көрсеткенімен, қазіргі саяси коммуникация талаптарына толықтай жауап бере алмады. Оның сөзінен кейін әлеуметтік желіде отырған белсенді халық екіге жарылды. Бірі Тасмағамбетовты қолдайтындар болса, екіншісі қолдамайтындар. Жалпы, саяси келешегін ойлайтын кез келген саясаткер өзінің сөзі арқылы қоғамды тұтастыруға ұмытылады. Ал Имекеңнің көркем сөзі жұртты екіге бөлгеніне куә болдық.
Саясат алаңда көркем сөйлеген емес адамның емес, нақты сөйлеген тұлғаның мерейі үстем болады. Құрметті Имеке, халыққа жақын болудың төте жолы – көркем сөзде емес, ақиқат пен шындықтар жатыр. Бүгінге заманның саясаткерлері қазіргі қоғаммен бір тілде сөйлей білуі керек. Халық саясаткерден көркемсөз емес, қарапайым шындық күтеді.
Нұрлан ЖҰМАХАН
