Бүгінде атом реакторлары – геосаясаттағы актив, тіпті әскери стратегиялық нысанға айнала бастағандай… Таяуда New York Times жазғандай, Трамп Зеленскиймен кездесу кезінде тосын ұсыныс айтып, «АҚШ украин АЭС-терін өз қарамағына алуға дайын» деп ойын ортаға салыпты. Тарамптың бұл ұсынысы бүкіл дипломатиялық ортада сыбырлап айтылатын жаңа әңгімелердің тиегін ағытқаны анық.
Ақ үй бұл ұсынысты ресми түрде «АҚШ энергетика және коммуналдық саладағы тәжірибесімен көмектесе алады» деп түсіндіруге тырысып жатыр. Бұл шындығында қауіпсіздік ұранымен бүркелген экономикалық интервенция болуы мүмкін.
Зеленский бұған бірден тосқауыл қойған жоқ, бірақ Украинаның АЭС-тері – мемлекеттік меншікте екенін, ешқашан жекешеленбейтінін ашық айтты. Алайда дипломатиялық тілдің шебер меңгерген Зеленский «экономикалық ынтымақтастыққа ашықпыз» деп Трампты тағы да емесіктетіп қойды.
Бұл – бас тарту емес, уақыт ұту. Және негізгі сөз тек Запорожье АЭС-і қатысты екені айдан анық. Қазір АЭС орыс әскерінің бақылауда тұр.
Зеленский: «Егер америкалықтар ресейліктерден тартып алып, инвестиция салып, қалпына келтірмек болса – сөйлесуге болады», – деді Норвегияға сапары барысында.
Кеңес заманында салынған украин АЭС-тері бүгінде соғыс жағдайындағы елдің энергетикалық тірегіне айналып отыр. Электр қуатының 66 пайызы осы ядролық алыптар өндіруде. Ресей жылу және су электр станцияларына шабуыл жасағанымен, ядролық нысандарға тікелей соққы беруден тартынып отыр. Бұл – радиациялық апат қаупін Кремльдің өзі де сезінетінін көрсетеді.
Соғыс жағдайында Украина жаңа реакторлар салуды бастап кетті, бұл – ұзақ мерзімді энергетикалық қауіпсіздіктің жалғыз жолы екені анық. Осындай жобаларға америкалық Westinghouse компаниясы да тартылған. Соғыс басталардан бұрын-ақ олар «Энергоатоммен» бес реактор салу туралы келісімге келген-ді. Ал бүгінде бұл сан тоғызға жетті, тіпті шағын модульдік станциялар салу туралы келіссөздер де жүріп жатыр.
Westinghouse үшін Запорожье АЭС-і – алтын жұмыртқа туа алатын тауық. Соғысқа дейін бұл станция дәл осы компанияның отынын және технологиясын қолданған. Ресей оны 2022 жылы басып алғаннан кейін, америкалық тарап зияткерлік меншік ұрлығы болады деп қауіптенді. АҚШ Энергетика министрлігі 2023 жылы «Росатомға» ресми түрде ескерту де жасағаны есімізде. Егер Westinghouse технологиясын заңсыз қолданса, халықаралық сотқа тартылады.
Вашингтондағы Кеннан институтының сарапшысы Андриан Прокип: «Егер Запорожье Украинаға қайтарылса, Westinghouse бұдан орасан зор пайда көреді» деп ашық айтты. Бұл – бизнес мүддесі мен геосаясат тоғысатын тұс.
Алайда бір үлкен кедергі бар – украин заңнамасы. Елдегі барлық АЭС – «Энергоатом» мемлекеттік кәсіпорнының меншігі. Заң бойынша бұл нысандарды жекешелендіруге болмайды. Соғыс жағдайында жекешелендірудің кең етек алғанына қарамастан, энергетикалық инфрақұрылымның жеке меншікке өтуі – қоғамда үлкен қарсылық тудырады. Бұрынғы депутат, энергетика маманы Виктория Войцицкая да: «Бұл идея Украинада оңай қабылданбайды. Қай партияда болса да, қарсы болатындар табылады» дейді.
Зеленский де бұл мәселені ашық айтты: «Егер Запорожье станциясы бізге қайтарылса да, оны жай ғана АҚШ-қа бере салу мүмкін емес. Бұл – біздің жер, біздің мүлік».
Бірақ заңнан бөлек – техникалық проблемалар да бар. Станция ұзақ уақыт тоқтап тұр. Оны қайта іске қосуға екі жарым жылдай уақыт қажет. Алты реактордың бәрі тоқтап тұрса да, олар қауіпсіздік үшін тұрақты қуат көзіне мұқтаж. Соғыста талай рет электр қуатынан ажыратылып қалған бұл станцияда қауіп сейілмеген. Кахов су қоймасының жарылысы – салқындату жүйесіне үлкен соққы болды. Радиациялық апат қаупі – әлі де бар.
Зеленский Трамппен бұл мәселені талқылауды «оң қадам» деп бағалады. Бірақ: «Нәтижені тез күтуге болмайды» деп ескертті. Бұл – сауда емес, ұлттық қауіпсіздік. Бұл – темір мен бетоннан тұрғызылған нысан емес, мемлекеттің болашағына тікелей әсер ететін стратегиялық шешім. Ал оны кім қабылдайды – халық па, әлде бизнес пе – бұл енді украин қоғамының шешер түйіні. Ал біз тек куәгер ғанамыз. Бірақ тарих куәгерді де ұмытпайды.
