Қазақстанда алғаш рет жарияланған, бас жүлдесі 15 миллион теңгені құрайтын «Қазіргі заманғы қазақ романы» әдеби байқауы қазақ әдебеитінің жаңа сапаға көтірілуіне ықпал ететін байқау болары сөзсіз. Ең алдымен мына мәселені анықтап алсақ, байқау – әдеби процесс емес, мемлекеттің идеологиялық өрісін кеңейту жолындағы маңызды бағыт. ERG компаниясының директорлар кеңесінің төрағасы Шухрат Ибрагимовтың жеке капиталының қолдауымен ұйымдастырылып жатқан бұл жоба – жай ғана жазушылар арасындағы шығармашылық сайыс емес. Бұл – ұлттың баяндылығы үшін мәдениет пен капиталдың түйіскен нүктесі. Әдебиеттің жаңа толқынын қалыптастыруға бағытталған стратегиялық қадам.
Неліктен бұл байқау ерекше? Себебі мұнда ескі әдеби жарыстардағыдай қолжазба немесе дайын туындымен емес, бірден идеямен бастайсың. Авторлар романның синопсисін, яғни жоспар-манифестін ұсынады. Бұл – әдеби шығармашылықта алғаш рет алдын ала жобалау әдісін қолдану. Мұндай модель көбіне кинематографиялық индустрияда кездесетін – сценарийлік питч, идеялық платформа, драматургиялық нобай. Бірақ оны романға енгізу – қазақ әдебиетін жоспарлы интеллектуалды индустрияға айналдырудың алғашқы нышаны.
Тағы бір ерекшелік – прозаның жаңа форматын қалыптастыруға бағытталған байқау екенін байқаймыз. Тәуелсіз Қазақстан тарихында әдеби шығармалар көбіне энтузиазм жетегінде кетуші еді. Мемлекеттік деңгейде қолдаудың болмауы, қаламақының жоқтығы, баспаханалардың құлдырауы – мұның бәрі әдебиетті маргинал салаға айналдырып, елдің рухани экожүйесінде оның орнын әлсіретіп жіберді.
Бірақ «Қазіргі заманғы қазақ романы» әдеби байқауы бұл тенденцияны кері бұруға мүмкіндік береді. Әрі әдеби еңбекті кәсіптік деңгейге шығарудағы нағыз институционалдық реформа.
Осы ретте Шухрат Ибрагимов басқарып отырған ERG компаниясының рөліне арнайы тоқталып өткен жөн. Бұл – экономика саласындағы алып құрылым. Бірақ бұл жолы ол әдебиетті қолдап отыр. Бұл – капитал мен руханияттың өзара әріптестікке келуі. Әдетте, трансұлттық корпорациялар өз брендін жарнамалауға арналған мәдени жобаларға ғана қатысады. Ал мұнда, Ибрагимов мырза тұлғасында, компания ұлттық болмыстың мазмұнын байытуға мүдделі екенін көрсетіп отыр. Бұл — жауапты капитализмнің (responsible capitalism) бір көрінісі.
Үздік деп танылған бес шығарма ғана ақтық сынға өтеді. Олардың біреуі ғана – бас жүлде иегері атанып, 15 000 000 теңге көлеміндегі сыйақыға ие болады. Бұл – қазіргі таңдағы ең ірі әдеби жүлде. Ал қалған төртеуіне 3 миллион теңгеден беріледі. Бірақ ең құндысы – барлық шығармалар басылып шығады, әрі фильмге айналады. Бұл – тек кітап шығару емес, ұлттық нарративті визуализациялау. Әдеби образдардың экрандық тілге көшуі – бұл нағыз гуманитарлық технология.
Осының бәрін түйіндей келе, бұл байқау Қазақстанда әдеби-идеологиялық кеңістікті қайта конфигурациялау процесі жүріп жатқанын көрсетеді. Бұрын әдебиет тек ақындар мен жазушылардың ішкі сағынышы болатын. Енді ол мемлекеттің символикалық капиталына айналмақ. Енді роман жазу – жай ғана шығармашылық процесс емес, ұлттың рухани траекториясын қайта сызу міндеті болмақ.
Тарихи тұрғыдан алғанда, ұлтты ұстап тұратын – жыр емес, роман. Ұлттың не нәрсеге сенетінін, нені қорғайтынын, қандай құндылықтарды ардақ тұтатынын роман ғана шынайы әрі терең жеткізе алады. Сондықтан дәл қазір жазылатын романдар – болашақтың тарихи құжаты іспетті.
Біз әдебиетке тек естелік үшін емес, әрекет үшін оралуымыз керек. Бұл байқаудың бір мақсаты – дәл осы қозғалысты бастау. Кім біледі, қазір ұсынылатын бір синопсис ертеңгі ұрпақтың ойлау жүйесіне әсер ететін туындыға айналар. Өйткені кез келген идея – әуелі жоспар ретінде туады.
Қазақ әдебиетінің қазіргі ахуалында прозалық кеңістік негізінен ескі даңқпен өмір сүріп келді. Мұхтар Әуезов, Ілияс Есенберлин, Дулат Исабеков, Төлен Әбдік сияқты қаламгерлер салған іргетас – мызғымас. Бірақ жаңа заман жаңа форма мен жаңа әуезді талап етеді. Романдар енді тек тарихи баяндау емес, урбанистік, психологиялық, философиялық құрылымға көшуі тиіс. Бұл байқау – сол формаға жол ашып отыр.
Қатысушыларға берілген еркіндік те – маңызды фактор. Жас шектеуі жоқ, тақырыптық цензура жоқ. Бұл – шығармашылық еркіндіктің шынайы платформасы. Бірақ осы еркіндікпен бірге жауапкершілік те келеді. Өйткені бұл байқау – жай ғана әдеби сынақ емес. Бұл – ұлттық сананың жаңғыру майданы. Мұнда әр шығарма – елдің ертеңгі бейнесін сомдайтын құрал.
Тағы бір айта кетерлігі – бұл байқау мемлекет тарапынан емес, жеке демеушілікпен іске асып отыр. Бұл – шығармашылық саланы әрдайым биліктің бақылауында ұстағысы келетін посткеңестік синдромнан арылуға жол ашады. Мұнда азаматтық сектор мен меценаттық дәстүр қатар өріліп жатыр. Бұл – Қазақстандағы мәдени саясаттың плюрализациялануына жасалған нақты қадам.
«Қазіргі заманғы қазақ романы» әдеби байқауы – аты айтып тұрғандай, жаңаша ойлауға, жаңаша жазуға шақыру. Енді мәселе тек кім жеңеді емес. Ең басты сұрақ – біз қандай романдармен ұлтты тәрбиелейміз? Қандай оқиғалармен ұрпақтың санасын қалыптастырамыз? Жаңа роман – тек оқылатын дүние емес, оқытыла алатын құндылық. Сол себепті осы байқауға ұсынылатын әрбір синопсис – ұлттық кодтың бір бөлшегі.
Түйіндей келе, бұл жоба – ұлтты әдебиет арқылы жаңғыртуға бағытталған мәдени-идеологиялық эксперимент. Мұндай бастама жиі бола бермейді. Әдетте әдебиет үшін «уақыт жоқ», «қаржы жоқ», «оқырман жоқ» деп айтамыз. Ал бұл жолы уақыт бар, қаржы да бар, мүмкіндік те бар. Енді тек идея керек. Ұлтқа қызмет ететін, санаға сәуле түсіретін идея.
Мүмкін бұл роман бір өмірді өзгертпес. Бірақ бір ұлттың болашағын бейнелеп беретіні сөзсіз. Өйткені жақсы роман – оқырманның жан дүниесін ғана емес, оның ұлтқа деген көзқарасын да өзгертеді. Сондықтан бұл байқауға жай ғана қатысушы ретінде емес, тарих жасаушы тұлға ретінде атсалысқан жөн. Алдағы уақытта еліміздің әдебиет тарихында «Қазіргі заманғы қазақ романы» әдеби байқауынан кейін «2025 жыл – қазақ романының жаңа дәуірі басталған жыл» деп жазылса, оның іргесін қалағандардың бірі – сіз боларсыз.
Еске сала кетейік, конкурстың ережесімен jana-roman.kz сайты арқылы танысып, сонда аталған талаптар бойынша көрсетілген электронды мекенжайға шығармаларды жолдай аласыздар.
Нұрлан ЖҰМАХАН
