Жетінші рет президент атанған Александр Лукашенко посткеңестік кеңістіктің өз тізгінін ешкімге бергісі келмейтін бірегей басшысы. Беларусь елінің қазіргі тарихы бір адамның атымен тығыз байланысты. Күні кеше ғана өткен ұлықтау рәсімі авторитарлық жүйенің тұрақтылығын көрсеткен символ болды. Бірақ бұл тұрақтылықтың құны қандай?
Александр Григорьевич өзінің саяси капиталының негізін кеңестік шаруашылық жүйесін сақтап қалумен байланыстырып, қоғамға бір қарағанда «әділ әрі халықшыл басшы» бейнесін ұсынып келеді. Иә, Лукашенко нарықтық реформаға бет бұрмады, совхоздар мен колхоздарды таратып жібермеді, өндірістік кооперативтерді жекешлендірмеді. Кеңестік құрылымдар мен басқару формаларын сақтап, оны халықтың әлеуметтік әл-ауқатын сақтау құралына айналдырғандай болды.
Бірақ бұл жүйе шынымен де халықтың игілігі үшін жұмыс істеді ме, әлде президенттік билікті сақтап қалудың құралы ма?
Бұл сұраққа жауапты Лукашенконың экономикалық және саяси стратегиясынан іздеу керек. Ол елде агроөнеркәсіптік кешеннің көрсеткіштерін мемлекеттің басты жетістігі ретінде көрсетуге тырысатынын білеміз. Бірақ бұл жетістіктер бюджеттік дотациялармен қамтамасыз етілетіне көпшілік мән бермейді. Жыл сайын миллиардтаған қаржы шаруашылықтарға құйылып жатыр. Бұл экономиканың өзін-өзі ақтамайтын секторларын ұстап тұру деген сөз. Ол үшін жүйенің тиімділігі емес, оның көрнекілігі маңызды болып тұр.
Осы тұста Лукашенконың «үлгілі шаруашылық» ұғымын саяси технология ретінде пайдаланғанын байқаймыз. Шаруашылықтар тек астық өсіріп, сүт сауып отырған жоқ. Олар президенттің саяси риторикасында басты құралына айналғаны қашан? Ол әрдайым колхоз төрағаларымен кездесіп, диқанмен тілдесіп, қарапайым халықпен бірге екенін көрсетеді. Бұл – электоралды популизмнің көрінісі. Яғни, ол электораттың белгілі бір бөлігін кеңес ностальгиясымен өмір сүретін егде буынға арқа сүйейді.
Беларусь қоғамының үлкен бір бөлігі әлі де кеңес заманындағы «тегін білім», «тегін денсаулық сақтау», «тұрақты жалақы» идеологиясына сенеді. Олардың есінде жоспарлы экономиканың, өндірістің, темір тәртіптің бейнесі қалды. Лукашенко осы психологияны дәл танып, сол бағытта саясатын құрған басшы. Ол реформадан емес, стагнациядан саяси ресурс тапты.
Саяси тұрғыдан алып қарасақ, Лукашенко нарық заңдарына бағынбайтын, авторитаризмді экономикалық протекционизммен бүркемелеген басшы. Ол бір жағынан Ресеймен интеграцияны күшейтіп, екінші жағынан Батыспен теңбе-тең мәміле жүргізгендей кейіп танытты. Бірақ іс жүзінде Беларусь экономикасы Ресей көмегіне қатты тәуелді. Энергия ресурстарын арзан бағада алып, өндірісін соған байлап қойған. Бұл – экономикалық егемендікті шектеудің көрінісі.
Енді Лукашенко феноменінің Қазақстан қоғамына әсері туралы да айтпай кетуге болмайды. Біздің елде кеңес жүйесін сағынатын, «колхоздарды таратпаған дұрыс еді» деп отыратын аға буын бар. Олар Лукашенконы қарапайым халықтың сөзін сөйлейтін, әділдік орнатқан басшы ретінде бағалайды. Бірақ шын мәнінде, Лукашенко модернизацияға емес, ескі жүйеге жабысып қалған, уақытпен қақтығысқа түскен саясаткер екенін түсінбейді.
Қазақстан үшін Лукашенко моделі – үлгі емес, ескерту. Бізде де нарыққа бейімделмеген кәсіпорындарды мемлекет есебінен ұстап тұру тенденциясы болды. Бірақ нарық заңы басқа – ол тиімді жұмыс істемейтін құрылымдарды ұзақ уақыт сүйремейді. Беларусь үлгісіндегі мемлекеттік дотацияға сүйенген экономика ерте ме, кеш пе, тоқырауға ұшырайтыны белгілі. Себебі әлемдік экономика – бәсекеге, инновацияға, тиімділікке құрылған.
Саяси тұрғыдан да, бізге Лукашенко моделі жат. Биліктің бір адамның қолында ұзақ уақыт бойы шоғырлануы қоғамды тоқырауға әкеледі. Институттар әлсірейді, құқықтық мемлекет орнына билік вертикалі орнайды. Мұндай жүйеде саяси балама қалыптаспайды, реформалар тежеледі, жастар саясатқа қызықпай кетеді. Бұл – саяси эволюция емес, инерция.
Лукашенко бүгінгі күнге дейін «қызыл директор» рөлін ойнауда. Бірақ бұл рөл бұрынғы ұрпақтың жадындағы сентиментке ғана қызмет етеді. Қазіргі заманның шындығы басқа. Экономика жаңаруды, саясат жаңғыруды, қоғам бәсекелестікті қалайды. Беларусь бұған дайын ба? Дайын емес. Лукашенко феномені уақыттан ұтылған жүйенің символына айналып келеді.
Сөз соңында айтпағымыз Қазақстанда да, посткеңестік кеңістікте де болашақ көшбасшылар реформашыл, жаңашыл, сергек әрі уақыттың талабын ескеретін тұлға болуы керек. Халықты тұралатқан, нарықтан безіндірген, ескіге сүйенген жүйелерді аңсау – өткенге оралу емес, болашақтан бас тарту.
Нұрлан ЖҰМАХАН
