Орталық Азия 4 млн шаршы шақырымға жайылған, тарихы мен мәдениеті біте қайнасқан, бірақ саясаты мен экономикасы дербес бес мемлекет жиынтығы. Солтүстікте – Қазақстан, оңтүстікте – Өзбекстан, Каспийдің төменгі бөлігінде – Түркіменстан, шығыста – Қырғызстан мен Тәжікстан. Бесеуі де мұхиттан шалғай, яғни, транзитке тәуелді. Ұлы Жібек жолы әлдеқашан үзіліп, тәуелсіздік дәуірінде аймақ тиімді интеграция жолын іздеді. Бүгін негізгі күн тәртібі – экономиканы әртараптандыру, Ауғанстандағы тұрақсыздық, су бөлісі және климат тәуекелдері. Осы тақырыптарды Назарбаев университетінің профессоры, Орталық Азия геосаясатын зерттеуші Жәнібек Арынов «Жаһан жайы» бағдарламасының жүргізушісі Индира Тұрсынбайға түсіндіріп берген еді. Енді сол сұхбаттың жазба нұсқасын Ertenmedia.kz ақпараттық сайты назарларыңызға ұсынады. Сұхбатта сарапшы аймақ болашағы мен логистикадағы мүмкіндіктер де сөз болды.
– Орталық Азиядағы геосаяси күштер тепе-теңдігі қалай өзгеріп жатыр?
– Соңғы жылдары аймақтың сыртқы ортасы түбегейлі түрленді. Ресей мен Украина арасындағы соғыс Еуразия кеңістігіндегі қауіпсіздік архитектурасын шайқалтып, сауда мен логистика картасын қайта сызуға мәжбүрледі.
АҚШ пен Қытай арасындағы бәсекенің ушығуы да аймаққа жанама емес, тікелей әсер етіп отыр. Санкциялар, жеткізу тізбектері, жаңа технологиялар айналасындағы шектеулер – мұның бәрі бізге өз салқынын тигізуде.
Таяу Шығыстағы ахуал да энергетикалық нарық пен қауіпсіздік күн тәртібіне салмақ түсірді. Осы қысымдардың тоғысында Орталық Азия елдері сыртқы саясатында жаңа тепе-теңдік іздеп, өзара үйлесім мен ортақ позицияға көбірек мән бере бастады.
Соның бір көрінісі – аймақ басшыларының кеңесіне тұрақты формат беріп, 2024 жылы Астанада өткен алтыншы консультативті кездесу мен 2040 жылға дейінгі аймақтық ынтымақтастық тұжырымдамасын қабылдауы. Бұл – бейресми диалогты нақты тетіктерге айналдырудың нышаны.
– Ресей, Қытай, Батыс елдерінің мүдделері Орталық Азияда қалай тоғысады, қай жерде қайшы?
– Үшеуі де аймаққа «жақсы көріміз» деп келмейді, өз мүддесін көздейді. Ресеймен тарихи, мәдени, экономикалық байланыстарымыз терең. Қытай соңғы 15-20 жылда инфрақұрылым мен өнеркәсіпке ірі капитал құйып, жаңа өндірістер әкеліп жатыр.
Еуропалық одақ үшін біз – энергия, шикізат, транскаспий тасымалы, цифрлық және «жасыл» күн тәртібіндегі серіктеспіз. 2024 жылы Брюссель «Global Gateway» аясында Транскаспий дәлізін дамытуға €10 млрд деңгейінде міндеттеме жариялады, 2025 жылғы ЕО — Орталық Азия алғашқы саммитінде ынтымақтастықты кеңейтетін жаңа пакет ұсынылды.
Демек, бәсеке бар, бірақ ортақ мүдде де аз емес. Тұрақты, болжамды Орталық Азия – бәріне тиімді. Бұл – Еуропа үшін әртараптандыру, Қытай үшін құрлыққа шығатын қауіпсіз арна, Ресей үшін жақын көршіліктің тұрақтылығы.
– Ал аймақ ішіндегі экономикалық байланыстар қалай өзгеріп келеді?
– Тарихи тұрғыда бұл кеңістік «бір-бірімен аз байланысатын көршілер» аймағы еді. Қазіргі динамика соны өзгертуде. Өзбекстанның 2016 жылдан бергі ашық саясатқа көшуі шекаралар мен кедендегі өтімділікті арттырды. Аймақішілік сауда мен көлік логистикасы біршама жеңілдеді.
Ең үлкен символдық ілгерілеу – Ферғана аңғарындағы шекара проблемаларының тізбегін үзуге бағытталған қадамдарды атасақ болады.
2023 жылы Қырғыз–Өзбек шекарасы бойынша келісім жасалса, 2025 жылдың басында Қырғызстан мен Тәжікстан шекара делимитациясын аяқтауға жақындады, бұл онжылдықтар бойғы түйткілді кезеңді жабуға жол ашады. Аймақ басшылары деңгейіндегі тұрақты кездесу форматы тұрғанда, мұндай келісімдер институционалдық тірек табады.
– Су ресурстары – басты тәуекел қайда және қандай жолмен шешуге болады?
– Су – Орталық Азияның «геосаяси тамыры». Тәжікстан мен Қырғызстан – ағын судың бастауында, Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан – төменгі ағыста. Климаттың жылынуы, мұздықтардың шегінуі, урбанизация мен индустрияның өсуі тапшылықты ұлғайтады. Шешім бір бағытта емес, бірнеше қабатта, су үнемдейтін агротехнологиялар, ескі ирригацияны жаңғырту, булануға жоғалтуды азайту, трансшекаралық бассейндерді бірлесіп басқару, деректермен алмасудың ашық жүйелері.
Кейде «су жетеді, бірақ рәсуа көп» деген пікір айтылады – бұл жерде мәселе көлемде ғана емес, басқаруда, есепте және ынталандыруда. Еуропамен су-энергетика, клима адаптациясы бағытында жаңа жобаларға сұраныс артып келеді, қаржыландыру арналары да кеңеюде.
– Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасы бізге пайда ма, тәуекел көп дүние ме?
– Екеуі де. Пайдасы – инфрақұрылым, логистика, өндіріс. Аймақтың кеңдігіне шақ инвестиция көлемі аз болғанда, сыртқы капитал – даму құралы. Қытай – маңызды инвестор ғана емес, технология мен нарық әкелетін әріптес.
Тәуекелі – қарыз тұрақтылығы мен экологиялық стандарттар. Мәселен, Қырғызстанның Қытай алдындағы ресми сыртқы берешегі жалпы сыртқы қарыздың шамамен үштен бірі төрттен екісі аралығында сақталуда. 2023 соңында Қытай үлесі 36-40% диапазонында бағаланды. Бұл – «қарыз қақпаны» емес, бірақ мұқият басқаруды талап ететін тәуекел.
Екінші мәселе – жобалардың экологиялық-әлеуметтік салдары: ашықтық, бағалау, жергілікті қауыммен жұмыс маңызды. Қазақстан үшін ұстаным айқын: инвестиция керек, бірақ шарт – қарыздың орнықтылығы, трансферттік технология, қоршаған ортаны қорғау.
– «Орта дәліздің» келешегі қандай?
– Транскаспий бағыты бүгін бірден негізгі артерияны алмастырмайды, бірақ құрылықтық сауданың әртараптануында салмақты қосымша бағдарға айналып келеді. ЕО-ның инвестициялық міндеттемелері, порттар мен теміржол тораптарын жаңғырту, кедендік цифрландыру – осы дәліздің экономикалық қисынын күшейтеді.
Потенциал өсіп келеді, бірақ өткізу қабілеті, тариф үйлесімі және «бір терезе» принципі бойынша үйлестіру әлі де қажет.
– Қазақстанның көпвекторлы дипломатиясына кейде сын айтылады. Сіз қалай бағалайсыз?
– География – тағдыр. Біз теңізге тікелей шығатын жолы жоқ, алып көршілермен шектесетін, мүдделер тоғысындағы елміз. Мұндай жерде сыртқы саясаттың артық қатқылдығы да, артық «романтикасы» да қауіпті.
Көпвектор – бейтараптық емес, бұл – мүддемізге сай келетін бағыттарды көбейту, тәуекелді бөлшектеу, экономикалық мүмкіндіктерді әртараптандыру саясаты. Кей тұста үндеуіміз салмақты, байыпты шықса, бұл «екіұдайылық» емес, прагматизм.
Түрлі дағдарыс кезінде де осы тәсіл бізге санкциялық қысымды айналып өтіп, жеткізу тізбектерін сақтауға, инвестицияны тоқтатпай ұстауға мүмкіндік берді. Қысқасы, басты өлшем – ұлт мүддесі, ал көпвектор – сол мүддені қорғайтын құрал.
– Алдағы жылдары аймақты не күтіп тұр?
– Үш бағыт айқын. Біріншісі – қауіпсіздік пен сенім шараларын тереңдету: шекара түйткілдерін жабу, біріккен жаттығулар, терроризм мен трансұлттық қылмысқа қарсы күрес. Соңғы келісімдер шекара дауын біртіндеп тарихқа айналдыруда – осы трендті сақтап қалу керек.
Екіншісі – экономика мен логистиканы түйіндеу: порттар, теміржол, кеден цифры, регуляторлық үйлесім. Үшіншісі – су-энергетикаклимат трилеммасы алға шығып, ортақ бассейндерді басқару, жасыл энергия, агро-су реформаларын жүзеге асырумызға туара келеді. Егер осы үш салада аймақішілік сенім мықты болса, сыртқы ойыншылардың бәсекесін өз пайдамызға бұра аламыз.
– Қорытынды ретінде не айтар едіңіз?
– Орталық Азия енді «шекаралық белдеу» ғана емес, құрлықтың жүрегін байланыстыратын хабқа айналып келеді. Мұнда сәттілік формуласы қарапайым: өзара сенім + прагматизм + ашық экономика.
Үлкен күштердің тартысын тоқтата алмаймыз, бірақ оның инерциясын өз мүддемізге жұмыс істете аламыз. Сыртқы серіктестермен көпір салу – маңызды, ал сол көпірдің астындағы тіреу – өзара түсіністік пен аймақішілік ынтымақ. Уақыт бізден жылдамдықты ғана емес, сабыр мен салмақтылықты да талап етеді.
– Әңгімеңізге рахмет!
