Қазақстан салық салудың жаңа кезеңіне кіріп отыр. Бұрын салық дегенде көпшіліктің ойына бірден тексеріс, айыппұл, түсініксіз есеп-қисап келетін. Қазір мемлекет сол қатынасты өзгертіп, салықты жазалау құралы емес, ортақ дамудың қаржы арнасы ретінде ұсынуға тырысып жатыр, деп жазады Ertenmedia.kz.
Жаңа Салық кодексі мен жалпыға бірдей декларациялау бастамасы осы өзгерістің заңдық тірегі. Мұнда негізгі идея қарапайым азамат та, бизнес те табысын жасырмайды, ал мемлекет оның есесіне ережені жеңілдетіп, сервис ұсынады. Әлемдік тәжірибеде салық мәдениетін осылай қалыптастырады. Ресейлік экономикалық басылымдар да соңғы жылдары «әкімшілендіру сапасын арттырмай, табыс базасын кеңейту қиын» деп жазып жүр, біздегі қадам соған ұқсас, бірақ бір айырмашылық бар: Қазақстан бірден цифрлық сүйемелдеумен жасап отыр.
Салықты тек міндет деп қарау қоғамды ұзаққа апармайды. Міндетті көп айту адамдардың жасырынуға деген инстинктін күшейтеді. Ал мемлекет салықты «сенің ақшаң мектепке, ауруханаға, жолға, қауіпсіздікке барады» деп ашық түсіндірсе, онда сол салық азаматтың өз кеңістігін қорғауға арналған жарнаға айналады. Экономист Эльмира Осипова айтқандай, әр төленген теңге – жолы бар, дәрігері бар, жарығы бар елге таңдау жасау. Мұндай түсінік қалыптасса, салық төлеу жүктемеден гөрі ел ішіндегі келісімге жақындайды. Классикалық экономикалық әдебиетте бұны «фискалдық қоғам шарты» деп сипаттайды, Ресей мен Орталық Азияға қатысты сараптамаларда да соңғы кезде осы формула көп айтыла бастады.
Жаңа кодекстің ең сезілетін жаңалығы – жеке табыс салығын табыс деңгейіне қарай бөлуі. Қарапайым тілмен айтсақ, аз тапқан аз төлейді, көп тапқан көбірек береді. Негізгі мөлшерлеме 10% күйінде қалады, тек айына 3 миллион теңгеден артық табыс түсіретіндер үшін 15% қарастырылып отыр. Мұндағы саясат анық: әлеуметтік айырмашылықты салық арқылы сәл де болса теңестіру. Мұндай үлгі Еуропада баяғыдан бар, ал Ресейде де прогрессивті шкала туралы талқылау жиілеген. Қазақстан соның ішінде өзіне қолайлы, тым ауыр емес нұсқасын таңдады. Бұл бюджетті бірден толтырып жібермейді, бірақ қоғамға «әділет» сигналын береді.
Тағы бір маңызды жеңілдік – бірегей базалық шегерім енгізілуі. Бұрын жұмыс істейтін адамға да, кәсіпкерге де ондаған шегерім мен анықтама ұсыну қажет болатын. Енді 30 АЕК көлемінде ортақ шегерім беру жоспарланып отыр. Яғни қиын есептің орнына бір түсінікті формула келеді. Мұндай стандарттау салық органдары үшін де, халық үшін де қолайлы. Себебі түсініксіз жүйе салықтан жалтаруға итермелейді, ал қарапайым жүйе керісінше көлеңкеден шығаруға ықпал етеді.
Кодекстегі тағы бір қызық қадам – сән-салтанатқа акциз салу. 75 миллион теңгеден қымбат көлік, жеке ұшақ, яхта сияқты заттарға жоғары төлем енгізіледі. Мұнда мемлекет екі нәрсені көздеп отыр. Біріншіден, бюджетке қосымша түсім. Екіншіден, әлеуметтік жағынан сезімтал тақырыптарды бәсеңдету. Қоғамда «неге орташа табысы бар адам бәрін өзі төлейді, ал аса ауқаттыға ештеңе жоқ» деген сұрақ жиі көтеріледі. Осындай акциздер сол сұрақты жұмсартады. Бұл қадам Ресейде талқылау деңгейінде жүр, бізде іске асқалы тұр.
Бизнеске қатысты бөлек айту қажет. Салық режимдерінің санын жетіден үшке дейін қысқарту дегеніміз – бухгалтерлік ауыртпалықты азайту. Шағын кәсіп иесі үшін басты мәселе салықтың өзі емес, оны дұрыс тапсыру. Көп қате сол жерде кетеді. Енді жүйе қарапайым болған сайын айыппұл да азаяды.
Әсіресе өзін-өзі жұмыспен қамтығандар үшін 4% мөлшерлемесі бар арнайы режим ұсынылуы – үлкен мүмкіндік. Ол адамды бірден кәсіпкер қылып жібермейді, бірақ оны көлеңкеден шығарады, әлеуметтік және зейнетақы жүйесіне қосады. Қазір Ресейде де, Қырғызстанда да осындай «самозанятый» режимі мемлекеттік бақылауға көп адамды алып шықты. Қазақстан соны цифрлық негізде қайталауда.
Кодекстегі ең заманауи бөлік – бақылаудан сервистік модельге көшу. Бұрын салықшы тек тексеріп, жазалайтын тұлға ретінде қабылданды. Енді кодексте «алдымен ескерту, содан соң ғана шара» деген қағида бекітіледі. Декларацияны алдын ала толтырып беру, онлайн кеңес беру, шалғай ауылдарға мобильді топ жіберу – бәрі сол үшін. Әркім декларацияны дұрыс толтырса, мемлекетке де, азаматқа да жеңіл. Әлемдік тәжірибеде мұны «цифрлық сенім» деп атайды. Яғни сен жүйеге шынайы дерек бересің, жүйе саған артық құжат жүктемейді.
Жалпыға бірдей декларациялау да осы логикада. Ол байлықты аңду емес, ел ішіндегі қаржы ағынын ашық ету. Қай елде актив тұр, қандай шотта ақша жатыр, цифрлық актив бар ма – осының бәрін жүйе көреді. Соның арқасында салық салмағы әділетке жақындайды. Ресейлік комментариилерде де соңғы жылдары «капиталдың елден кетуін тоқтату үшін ашықтық керек» деген ойлар айтылып келеді. Қазақстан соны қатаң тыйыммен емес, кезең-кезеңімен енгізіп жатыр. Кей топтарды төртінші кезеңнен босату да сондықтан. Мақсат бірден бәрін қысу емес, ертең салық мәдениетін қалыптастыру.
Негізгі ой мынау – мемлекет қазір салық төлеуді заңды міндет ретінде ғана емес, азаматтың елмен жасаған келісімі ретінде көрсеткісі келеді. Мұндай келісімде екі жақ та өз міндетін атқаруы тиіс. Азамат табысын жасырып отырса, серіктестік құрылады деп айту қиын. Ал мемлекет уәде еткен инфрақұрылымды, әлеуметтік төлемді, білім мен денсаулық сапасын қамтамасыз етпесе, азаматтың сенімі де босайды. Сондықтан жаңа кодекстің тағдыры тек салық комитетіне байланысты болмайды, ол бюджеттің нақты қайда жұмсалғанын қоғамның көре алуына да тәуелді. Егер салық пен нәтиже арасындағы байланыс сезілсе, онда салық төлеу мәдениетке айналады.
