Сенатор Геннадий Шиповских Қазақстанда TikTok желісін қатаң бақылауға алу қажет екенін мәлімдеді. ErtenMedia.kz TikTok-қа енгізілгенін шектеулердің қандай себептер мен салдарлары болуы мүмкін екеніне, әлем елдерінің тәжірибесіне шолу жасап, құқықтық негіздерді қарастыра отырып, бұл шешімнің орынды немесе орынсыз екенін анықтауға тырысты.
Депутат қандай ұсыныс жасады?
Шиповскихтың пікірінше, бұл желіде балалардың психикасына, денсаулығына кері әсерін тигізетін контенттер, сондай-ақ, киберқауіпсіздік пен деректердің құпиялығына қауіп төндіретін материалдар кеңінен тарап жатыр. Бұл мәселе бойынша сенатор Франция, Канада және Қырғызстан сияқты елдер TikTok-ты пайдалануды шектеу шараларын қолға алғанын еске салды.
Геннадий Шиповских балаларды қорғау және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында мына шараларды ұсынды:
1. TikTok платформасында экстремизм, радикализм, сепаратизм және моральдық құндылықтарға қайшы контенттерді анықтау және шектеу бойынша нақты алгоритм енгізу.
2. TikTok-тың YouTube Kids секілді балаларға арналған арнайы платформасын жасау ұсынылды. Бұл 13 жасқа дейінгі балаларды қауіпті контенттен қорғау үшін маңызды.
3. 13 жасқа толмаған балалардың ата-анасының телефонынан TikTok-қа кіргенде Face ID технологиясы арқылы шектеу механизмі енгізілуі керек.
TikTok-ты Қазақстанда блоктау мәселесі бұған дейін де қоғамда кеңінен талқыланған еді, дегенмен бұл тақырыпты әртүрлі тұрғыдан қарастырып, терең талдау жасау қажет. Сарапшылар да мұндай блоктау шаралары әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және мәдени аспектілермен байланысты екенін, сондықтан оны жан-жақты зерттеу маңызды саналатынын айтады.
Қоғамдық қауіпсіздік және моральдық мәселелер: TikTok суицидке себеп пе?
TikTok әлеуметтік желісі жасөспірімдер арасында кеңінен танымал, бірақ оның мазмұны жиі сынға ұшырайды. Қазақстанда алаңдаушылық білдіретін негізгі мәселе – бұл платформаның моральдық және психологиялық әсері. Жасөспірімдерге кері әсер ететін, әсіресе, олардың ойлау жүйесі мен психологиялық саулығына зиян тигізетін контенттің көп болуы. TikTok-та виралды бейнелер арасында қауіпті трендтер, зорлық-зомбылықты насихаттау және депрессияға әкелетін мазмұндар жиі кездеседі. Қазақстанда соңғы кезде тіркелген бірнеше қайғылы оқиға, соның ішінде кәмелетке толмағандардың суицидтері осы платформамен байланысты деген де пікір бар.
Психологиялық тұрғыдан, «медиа әсер теориясы» бойынша, әсіресе, жастар арасында платформалар арқылы таралатын контенттің мінез-құлыққа әсері бар. Ата-аналар мен білім беру мамандары TikTok-тың теріс контентіне қарсы күмәнмен қарайды, бұл олардың санасына салмақ түсіріп, өзін-өзі бағалауды төмендетуі мүмкін. Сондықтан кейбір сарапшылардың пікірінше, бұл платформаға шектеулер қою қоғамдық мүдде үшін маңызды.
Құқықтық негіздер және сөз бостандығы: Қытай тәжірибесі қаншалық орынды?
Әлеуметтік желілерді блоктау мәселесінде басты сұрақтардың бірі – бұл шаралардың сөз бостандығына әсері. TikTok сияқты платформалар — сөз бостандығы мен ақпарат алмасудың маңызды құралы. Құқықтық тұрғыда Қазақстанның Конституциясы сөз бостандығын және ақпарат алу құқығын қорғайды. Алайда бұл құқықтар шексіз емес және белгілі бір жағдайларда мемлекет ұлттық қауіпсіздік немесе қоғамдық тәртіпке байланысты шектеулер енгізе алады. TikTok-тың белгілі бір контенті ұлттық мүдделерге қайшы келсе немесе халықтың қауіпсіздігіне қауіп төндірсе, онда блоктау заңды болуы мүмкін. Бірақ бұл шешім халықаралық құқықтық стандарттармен үйлесімді болуы керек.
«Цифрлық егемендік» концепциясы да осындай жағдайда қолданылады. Бұл термин интернеттегі ұлттық бақылауды күшейтуге бағытталған шараларды сипаттайды. Кейбір мемлекеттер (мысалы, Қытай) интернеттегі контентті қатты қадағалап, өздерінің цифрлық егемендігін қорғауға тырысады. Алайда мұндай әрекеттер халықаралық сынға ұшырайды, себебі бұл сөз бостандығы мен жеке еркіндікке қысым ретінде бағаланады.
Халықаралық тәжірибе: TikTok-ты кімдер бұғаттады?
TikTok-ты блоктау мәселесі әлемнің бірнеше елінде көтерілді. Үндістан — TikTok-ты ең алғаш болып бұғаттаған елдердің бірі, ол 2020 жылы қауіпсіздік себептеріне байланысты платформаны толығымен тыйым салды. Үндістанда TikTok-тың ұлттық қауіпсіздікке төндірген қатері басты себеп ретінде айтылды, себебі бұл платформа пайдаланушылардың жеке мәліметтерін жинау және оны шетелдік серверлерге жіберу мәселесіне қатысты болды.
АҚШ-та да TikTok туралы дебаттар жалғасып келеді. Трамп әкімшілігі кезінде ұлттық қауіпсіздікке қатер деп танылып, бұғаттауға тырысқанымен, заңды даулар нәтижесінде бұл процесс тоқтатылған. Осы жағдайлар халықаралық контексте TikTok сияқты платформалардың ақпараттық қауіпсіздікке қатысты сын-қатерлерін көрсетеді. Қазақстанда да осындай қауіпсіздік шаралары қарастырылуы мүмкін, бірақ бұл ретте халықаралық нормалар мен жеке мәліметтердің құпиялығын қорғау мәселелері ескерілуі қажет.
Экономикалық және мәдени ықпал: TikTok арқылы нан тауып отырғандар жұмыссыз қала ма?
TikTok-ты блоктау мәселесінде экономикалық аспектілерді де қарастыру маңызды. TikTok әлеуметтік желісі Қазақстандағы шағын және орта бизнес үшін маркетинг құралы ретінде кеңінен қолданылады. TikTok арқылы өнімдерін жарнамалап, тұтынушыларды тартатын компаниялар бар. Экономикалық тұрғыдан, мұндай платформаны блоктау жергілікті бизнес үшін шығынға ұшырауы мүмкін. Сонымен қатар, TikTok инфлюенсерлері де осы платформадан табыс тауып, кәсіби қызметтерін жүзеге асырады. Егер платформа жабылса, олардың табыс көздері шектеледі.
Мәдени тұрғыдан, TikTok жастардың арасында өзін-өзі танытуға, шығармашылықтарын көрсетуге мүмкіндік беретін алаң. «Кибермодернизация» теориясы бойынша, жастардың цифрлық кеңістікте белсенділігі олардың мәдени және әлеуметтік бейімделуіне ықпал етеді. Қазақстанда мәдениет пен ұлттық құндылықтарды насихаттау үшін TikTok-ты қолданатындар бар, сондықтан бұл платформаны толық жабу шығармашылық контентті азайтып, мәдени алмасуды шектейді.
Түйін: бұл желіні блоктау қажет пе?
TikTok-ты блоктаудың бірнеше аспектілерін ескеру керек. Біріншіден, қоғамдық қауіпсіздік пен моральдық құндылықтар тұрғысынан платформада бақылау күшейтілуі мүмкін, себебі зиян контенттер жастардың психологиялық және моральдық денсаулығына әсер етеді. Алайда бұл мәселені тек блоктаумен шеше алмаймыз, себебі онлайн платформа жабылғаннан кейін оның орнына басқа баламалар пайда болуы мүмкін.
Екіншіден, құқықтық тұрғыда, сөз бостандығына шектеу қою әрдайым заңды әрі халықаралық стандарттарға сәйкес болуы керек. TikTok-тың кейбір контентіне қатысты қатаң ережелер мен цензура енгізілуі мүмкін, бірақ толық блоктау заңды да, мәдени де проблемалар туғызуы мүмкін.
Үшіншіден, экономикалық және мәдени ықпалды ескере отырып, блоктау қазақстандық бизнес пен шығармашылық қоғамдастыққа зиян тигізуі ықтимал. Оның орнына платформаға белгілі бір шектеулер енгізіп, қауіпті контентті бақылау және реттеу механизмі арқылы мәселені шешуге болады.
«TikTok-ты Қазақстанда блоктау – қоғам үшін өте күрделі әрі көпқырлы мәселе. Әлеуметтік, құқықтық, экономикалық, және мәдени аспектілерді ескерсек, бұл шешімнің орынды немесе орынсыз екенін айту үшін барлық мүддені ескере отырып, жан-жақты саралау қажет. Блоктау орнына платформада контентті реттеу, қауіпті материалдарды шектеу және жастарды дұрыс бағытта тәрбиелеу мәселесін күшейту маңызды болуы мүмкін», — дейді бұл туралы сарапшылар.