Биыл алғашқы жеті айындаға есепті басшылыққа алсақ, ел экономикасының өсімі 6,3 пайызды құрады. Сарапшылардың пайымынша, бұл көрсеткіш елдің даму қарқынында тұрақтылық бар дегенді білдіреді. Бұл шын мәнінде жағымды ақпарат. Себебі экономикалық өсім сайып келгенде халықтың өмір сапасына тікелей әсер етеді. Біз мақалада қаптаған статистикалық дректердің мәніне үңіліп көруді ұйғардық.
Экономикалық өсімнің тұрмыс-тіршілікке әсері
Расында, кейінгі жылдары Қазақстан халқының өмір сапасы, салты да едәуір өзгерді деп айта аламыз. Мәселен, ішкі туризмнің үлесі 40 пайызға артты. Бұрын ішкі туристердің саны 6,6 миллион бола, қазір 10,5 миллион адамға жетті. Шетелден келетін туристер ағыны да 3 есе артып 1,19 миллион адамға шамалады.
Өсімді көлік саласынан да байқаймыз. Әуе тасымалының көлемі 14,4 миллион жолаушыға жеткен. Ал такси қызметіне сұраныс 35 пайызға көбейген. Мысалы, 2018 жылы 54,3 миллион адам такси пайдаланған болса, былтыр осы көрсеткіш 73,3 миллион адамға артқан. 2020 жылдан беріге дейін жылжымайтын мүлік иелерінің 4,98 миллионға дейін көбейген. Осы дерек кейінгі 5 жылда 1,13 миллион адамның өз баспанасына жеткенін көрсетеді.
Экономист Руслан Сұлтановтың айтуынша қазір отандастарымыздың тұрмыс әдеттері мен тұтыну мәдениеті де өзгерген. Ел азаматтары сапалы тағамға көбірек таңдау жасайды. Оның жеміс-жидек пен ет өнімдері және басқа да пайдалы өнімдерді тұтыну көлемі артқанынан байқауға болады екен.
– Әлеуметтік осал топтарға арналған азық-түлік себетінің құрамы бұрынғы 20 атаудан 43 позицияға дейін кеңейтілді. Бұл халықтың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және әлеуметтік теңсіздікті азайту бағытындағы маңызды қадам болды. Қалалар мен ауылдарда газдандыру, көше жарығын орнату, аулаларды абаттандыру және жолдарды жөндеу жұмыстары жүргізілуде. Мұндай өзгерістер әсіресе өңірлерде айқын байқалады. Бұл тек инфрақұрылымдық жетістік емес, жаңа өмір сапасының негізі саналады. Экономикалық өсім – ел дамуының маңызды индикаторы. Дегенмен бүгінде басты назар сандық емес, сапалық өсімге бағытталуы тиіс. Яғни, ол халықтың тұрмыс деңгейінің артуы, қызмет көрсету сапасы, білім мен кәсіпкерлік мүмкіндіктерінің кеңеюі, инфрақұрылымға қолжетімділік арқылы бағалануы қажет, – дейді Руслан Сұлтанов.
Сарапшының пайымдауынша, экономикалық өсімнің нәтижесі халықтың күнделікті өмірінде байқалып жатыр. Ол көлік, тұтыну және инфрақұрылым арқылы сезіле бастаған.
Экономиканы әртараптандырудың пайдасы көп
Дамушы елдердің қатарынан дамыған елдердің қосына қосылу үшін еліміз экономиканың дәстүрлі салаларын дамытумен шектелмеуі қажет. Мұнай, уран, металдардан басқа да жолдарға иек артқан өзіміз үшін де болашақ үшін де өзекті. Мұны ел үкіметінен бастап, сарапшылар, тіпті қарапайым тұрғындарға дейін біліп қалды.
Шикізат шығаратын емес, өндірістік ел болуға ұмтылу қадамы жақсы нәтиже беріп келеді. Сондықтан Үкімет және құзырлы органдар осы бағытта белсенді жұмыс жасаудан танбайды. Мемлекет басшысы да үнемі осы бағытты басшылыққа алып, даму бағыты бойынша тапсырма беріп отырады.
Мақсатқа жету үшін істі алдымен жергілікті өндірушілерді қолдау шараларынан бастаған дұрыс. Дер кезінде қабылданған шешімдердің арқасында қазір бірінші кезекте шикізатты экспортқа емес, ішкі нарыққа жіберуге басымдық берілген. Бұл саладағы үлкен бетбұрыс деп бағалауға болады.
Бүгінде еліміздің экспорты да әртараптана түскен. Бидаймен бірге негізгі экспорттық тауарлардың ондығына жылына 109,4 млн-нан астам экспорттық табыспен күнбағыс майы кіріп отыр. Басқа шикізаттық емес тауарлар экспортының дамуын сауда серіктес елдер бөлінісінде қарастыруға болады.
Қазақстаннан АҚШ-қа экспорталатын негізгі шикізаттық емес тауарлардың көлемі 2024 жылы сутегі, инертті газдар және өзге де бейметалдар – 15,9 млн доллар (0,8%), оптикалық талшықтар, линзалар, призмалар, айналар және басқа да оптикалық элементтер – 4,1 млн долларын құрайды.
Сол секілді Түркияға экспортталатын негізгі шикізаттық емес тауарлар көлемінде (2025 жылғы қаңтар-мамыр): мұнай өнімдері – 78,4 млн доллар (6%), пропилен полимерлері – 34,5 млн доллар (2,6%), кептірілген бұршақ дақылдары – 21,2 млн доллар (1,6%), мақта талшығы – 13,1 млн долларына (0,99%) жеткен.
Қаңтар-маусым аралығында Қырғызстанға мұнай өнімдері – 72,1 млн доллар (9,5%), қант қосылған су, оның ішінде минералды және газдалған суды қосқанда – 62 млн доллар (8,2%), темекі өнімдері 35,5 млн доллар (4,7%), бидай – 27,7 млн доллар (3,6%), кокс және мұнай битумы – 23,1 доллар (3%), бидай немесе бидай-қара бидай ұны 17,9 млн доллар (2,4%), цемент – 14,7 млн долларды құраған (1,9%).
Ал Еуропа елдерінен 2023 және 2024 жылдары Словенияға экспортталатын негізгі позиция фармацевтикалық тауарлар. Салыстырмалы түрде былтыр экспорттың айтарлықтай өскені байқалды. Қазақстан дәрі-дәрмектен басқа панельдерді, тағам өнімдері мен қарақұмықты, косметикалық құралдарды немесе бет әрлеу мен тері күтіміне арналған құралдарды, трансмиссиялық біліктерді шетелге жеткізе бастады.
Демек, 2024-2025 жылдары отандық экономиканы әртараптандыру үрдісі экспортқа да әсер етті деп анық айта аламыз. Нәтижесінде экспорттың алғашқы ондығына малға арналған дайын жемшөптер, тоң майлар мен майлар енді.
Тиісінше, тұз, күкірт, цемент және қорғасын сияқты тауарлар бір саты ығысты. Бұл ҚХР-мен саудадағы жаңа даму кезеңі деп айтсақ болады. Қытайға жабдықтар мен қазандықтар, пластмасса импортының ұлғаюымен қатар, алғаш рет ірі көлемде экспорт жасалғаны байқалып отыр.
Экспортта қай тауарға басымдық берсек ұтылмаймыз?
Жалпы, еліміз мұнай өндіру саласын жақсы жолға қойғанымен, әлемде осы бағытта бірінші орынға шығу деген мүмкін емес десек те болады. Сол атаққа лайық, яғни өндірістік-технологиялық әлеуетімен қатар қоры жеткілікті елдермен таласқа түсу де ақылға сыймайтындай көрінеді.
Демек, біз мұнайды отандық брендке айналдыра алмаймыз. Экономикалық зерттеулер институты Сауда және инвестициялық саясатты дамыту орталығының директоры Бауыржан Тұрлыбековтің айтуынша, дәнді дақылдардың өндірісін ұлғайтып, алға шығуға болады.
– Дәнді дақылдардың брендке айналу мүмкіндігі жоғары. Оны қалыптасқан бренд деп те айтуға болады. Қазақстандық майлы дақылдар экспорты да өсіп жатыр. Жалпы, тиісті қолдау көрсетіліп, маркетинг, қаптама, сапа мен баға стандарттарын сақтау сияқты мәселелерге назар аударылса ауыл шаруашылық өнімдерінің әлемдік нарықта орнығу мүмкіндігі жоғары деп айтар едім. Яғни, меніңше, дәнді дақылдардың көлемін ұлғайтып, экспорт үлесін арттырсақ, одан еш ұтылмаймыз, – дейді сарапшы.
Экспорттың бағаға әсері
Елімізде 2013 жылдан бастап онға жуық қызмет саласының экспорты төмен деңгей көрсетіп келеді екен. Бұл салалардың әлеуеті ашылмаған әрі мемлекеттік қолдау мен жеке капиталды тартудың арнайы шараларын қажет етеді деген сөз.
Мысалы, Қазақстандағы құрылыстың түпкілікті өнімі экономиканың саудаланбайтын секторына жатады. Салынған ғимараттар мен құрылыстар экспортталмайды. Тәжірибе, кадрлар, жабдықтар, сұраныс сияқты шетелге қызметтерді экспорттау үшін қажеттің бәріне ие болып отырса да, құрылыс ішкі нарықтан асып кете алмайды.
Жалпы, кез келген ел ішкі нарық толғаннан кейін артық өнімді экспорттауға тырысады. Бірақ жаһандану процесінде әлемдік сұраныс өте қарқынды өседі. Әлемдегі бағалар да құбылмалы болады. Осыған байланысты, еліміздің экспортты өссе, ол іштегі бағаның өсуіне де әкелуі мүмкін екен. Бұл жөнінде сарапшы Бауыржан Тұрлыбеков былай дейді:
– Үкімет осындай ықтимал салдарлардан хабардар. Тиісінше, бизнес қауымдастықтармен және басқа өндіруші бірлестіктерімен нақты келісімдер жасалады. Мәселен, майлы дақылдарды өндірушілермен ішкі нарықты литрі 750 теңгеден аспайтын өсімдік майымен қамтамасыз ету туралы келісім қолданылуы мүмкін. Бұл мысал ғана. Осыған қоса, тауардың бағасын шамадан тыс көтерудің алдын алу үшін азық-түлік корпорациясының тетігі жұмыс істейді, – дейді сарапшы.
Қорыта айтқанда, елдің экономикасы импорт пен экспорт үлесі әсер етеді. Соның ішінде экспорттың әлеуетін арттыруға ел Үкіметі әркез мүдделі. Ал экспорттың үлесін ұлғайту үшін алдымен қажетті тауармен ішкі нарықты қамту қажет. Өйткені, ішкі өнім бақылаусыз сыртқа шықса, елде баға қымбаттайды. Мұның барлығын мемлекет өзі бақылап, реттеп отырады. Нәтижесінде кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған көл-көсір жұмыстар жемісін беруде. Мұның барлығы сайып келгенде ел экономикасын қуатты ететін қадам деп түсінгеніміз дұрыс.
